2020 Zomi Movement (Beyond 2020 Zomi Movement) ~ Lang Khan Khai
Hih lai pen Sia Khup Khan Thang Taithul, USA laigelh tung tawnin ka kuppihna ahi hi. Sia Khup Khan Thang laigelh ka sim ciangin hong kuppih nop tha khat suakin hong kuppih ing. Engineer na hih manin Zogam ah Buhciin ding dan na gelh pen tha ngah mahmah ka hih manin 2012 kumin OKC kong pai a, ikimu thei hi. Tuni dong mah, kong pingaihsut mahmah khat na hi hi. Zomi veina lian mahmah tuak ahih manin ingaihsutna akibang lote kisansiam dingin kong thum masa hi. Ahi zongin tangthu adik aman bel kan masa leng ut ing.
1. Zomi leh Eimi vai:
Pu Khen Za Mung thugen athukim na hihna ka mu hi. 1953 masiah Zomi kammal om lo hi na cih pen ngaihsut kik huai ding hi. Banghanghiam cih leh THU Or LAI bek tawh kicing lo a, Zolate na en kik lecin Zogam, Zomi ihihna ilate ah kimu hi. 1900 ma pek hunin Zogeina kinei a, tua ngeina mah tawh innsung bangkua khuasung leh gamvai akivaihawm tuni ciang dong ahi hi. Tua hun a izatte ZONGEINA ahi hi. Zongeina a om leh Zo or Zomi om china hi. Zo leh mi igawm ciangin ZOMI ahih teh ZOMI bang huai na laizang ihiam? Zo leh vok gawm leng ZOVOK, zo leh ak gawm leng Zo-ak, Zo leh thau gawm leng Zothau given, mihing ahih leh Zo leh mi akigawm ding mah hilo ahiam cih pen numei naupang in zong atheih ding ahi hi.
Gentehna: Na khua min bang ahia? cih dotna pen EI KHUA cimawk leng akithei zo ding hiam? No bang mi na hi vua —– EIMI ci leng alem ding hiam? , Bangmi – ZOMI ici setset ding hi. Sia KKThang: Col. Khen Za Moong inn ah, khangno pawlkhat pai in, a interview na ah “Ko neu lai in ZOMI om kei, EIMI ki ci bek ung” ci in gen hi. Mipawlkhat in “ZOMI” omlo ci Colonel mihai pa, aci tawh, Col. pan’ bangmah thei kei a ci tawh ih mawh sak ngeingai hi. A taktak in, amaa cih nop thu in, a mi omlo acii hilo in, a mi a om eimi te in “ZOMI” ih kici nai kei hi leh “ZOMI” cih minam min om nailo a cii ahihi. Kei zong maan hi a ci pawl ka hihi. Hai nong sa uh hia?
2. LAI ah ZOMI om kei cih thu: Hih thu tawh kisai-in ZOMI pen ei kici ihih manin midang hong thei nailote in ei Zomi lote dong uh ahih manin min dang anei kha ihibek hi. Kamhaumi, Kamhau pau akicite zong imin taktak athei lote cihna hi a, ipu ipate in rimi prn ZOMI ihi a, igam pen Zogam hi pel lo acih ding uh akitel sitset ahi hi. Ei bel Zomi kici hang, minam dangte in hong ci lo ahih manin ZOMI hi kei ni cih om thei lo hi. LAI tawh aciamteh dingte in imin taktak thei loin amau theih bangbangin akhum aciapteh hi cih ivekpi-in ithei hi. Tua ahih manin ei tangthu leh ihihna atheilote tangthu gelh peuh um zaw ding maw, ei ihihna leh itangthu mah len ding ihiam? Na min taktak bel Pa Thang hiven, ahi zongin Pa Khai hizaw teh cih tawh kibang hi. Tua isang veve ding hiam? Kei min lo ken deih lo ka hih manin nang zong deih kei ni teh cih kei muhna hi.
ZOMI cih kammal or laimal pen LAI ah om lo hi icih leh zong, ZOMI ci a athei lote in laigelh ahih manin a om nai lo hi lel hi. Tu-in ZOMI acite in ZOMITE TANGTHU taktak gelh ta ding ihih manin a om ding ahi hi. Mipil tata in LAI leh Linguistic ah ZOMI cih laimal or kammal om kei cih tawh ZOMI neusek sawm den ahih manin tudong azang thei nai lo ihi hi. Amimalin lo leng, imipil leh miliante vive na hih man un, agen ngam kei hi. Ahi zongin DIK kisa het lo hi. A om lo ahih leh ZCLS banghangin nei ihiam? ZOMI laimal om kei acite in banghangin ZCLS ah na sem mawk hiam? OMLO icih pipi a KHASUM leh ZAA deih man a asem ihih leh MI GINA LO TAKTAK hi ding a, Zomite paunak ah SIAL IN SIKSIK LEH NEKNEK THUAH acih tawh kibang ahi hi. ZCLS ah asem ngei, tudong ZOMI linguistic ah om kei ci a akipilsak mahmahte dam lai hi. A OM LO ahih leh banghangin A OM DINGIN hanciam lo ihiam? ZCLS pen 1985 kumin kiphuan cileng kum 40 kiim pha ta hi. Tudong ZOMI min pua hi a, ZOMI OM KEI acilai ihih leh ZCLS ineih thaman om lo hi. Hih ka laigelh akhuah phial zongin kilawm asa lo ka hi hi. Amau hong dawng leh LINGUISTIC AH A OM LO MAH HI hong ci ding uhi. Tua ahih leh A OM DINGIN BANGHANGIN ZOLAI PUPITE IN VAIHAWM LO HIAM cih mipi lamte dotna leh lunggulhna ahi hi.
Sia KK Thang: Ei Zomi te taangthu hong kan masa mi namdang te in, “ZOMI” cih minam min azatna omlo in, “ZO” bek na zangh uhhi. 1871-72 The Lushai Expedition sungah, “Paites” “Sokte” “Sokte under Kamhow of Molbhem” cih dan in ih minam min na kicianteh hi. “Zomi” cihna omlo hi.Dr. E.H. East 1901-1911 laibu at “Burma Manuscript” sungah ih minam min “ZOMI” cih khat vei zong na zangh lo hi..1917 kum Piantit ah Labour Corps ih pai ciang in, Unit 61 ah “Sukte” leh “Sihzang” leh Unit 62 ah “Kam Hau/ Tedim” ci in nacianteh uh aa, “ZOMI” cih minam min kizangh vet nailo hi.
Sangmangpa J.H. Cope 1910-1939 in, ih Zolai hong bawlsak bek thamlo in, Laisiangtho, Labu, sang aa zat ding Zolai simbu tampi leh Tedim gam Thu kizakna( News Paper) zong hong bawl sak aa, tua te sungah “ZOMI” cih kammal kizatna omlo hi. Ahizong in, Khalkha gam Zokhua aom mite a genna ah “ZO MI HING” cih kammak khatvei bekbek na zangh hi. “Tedim Kam, Kamhau Dialect” leh a mite a gen ciangin, “Kam Hau, Sihzang, Sukte” cih bangin minam min na khen in zangh hi. Cope topa laibu bawl, “LEITUNG, KHAMTUNG GAM THU LE KAWL GAM THU BU” published 1931 bu tungah “TEDIM KAM” cih laimal gawm na zangh in, ki-uk na lam te at dan official “TIDDIM” na zanghlo hi. KAM HAU DIALECT cih na zangh lo leuleu hi. Sangmangpa F.O. Nelson 1939-1951, Tedim khua hong tun ciang in, J.H. Cope topa te maaban hong zomto uhhi. Nelson tonu laibu at “Rough Road, Good Life” sungah “ZOMI” cih laimal zat na omlo hi. “TEDIM” zong “TIDDIM” in na at hi. A mite “Kam Hau Mi” na ci hi. WWII maa ciangciang “ZOMI” cih minam min zatna laitawh ciapteh na khat nangawn a om kei hi. Ka theih banlo “Zomi” cih minam min zatna lai tawh ciaptehna, a omkhak leh hong lak ta un ci in kong thum hi. Dr. Desmond Kelly laibu at, Vuandok Norman Kelly (1939- 1945) “Kelly’s Burma Campaign” sungah, “Kam Hau Tribe, Sukte or Sokte tribe, Siyins” cih bang in ih minam min na ciapteh hi. “ZOMI” cih minam min a kizatna omlo hi.
1948 kum in, Tedim gam uksung aom ih Ukpi te, Hausa te, leh laithei khangno makai teng in, eimi te laipilna lamah tawisang na ding in, laisim theihnang tawh kisai kipawlna khat na phuan in, “ZO EDUCATION BOARD” cih min naphuak uh hi. (Theiding “ZOMI” Terminology, minam min, na zanghlo uhhi.) Rangoon University leh Judson College aa sangkah Chin sangnaupang te-in, 1947 kum in, sangnaupang kipawlna khat na phuan uh aa, “Hill Chin Student’s Union” na phuak uhhi. 1952- 53 sangkum in, a masaa pen, Hill Chin Student’s Union Annual Magazine bu na bawlkhia uhhi. Burmese, English, Falam, Haka, Tiddim, section in khen in, thuluui (Article) amau dialect ciat tawh at uhhi. Ei Tiddim sangnau pangte in, “ZANGKONG ZO SANGNAUPANGTE PAWLPI” kumcin Magazine 1952-53; TIDDIM PAU na ci uhhi. (ZOMI Terminology kizangh nailo hi) Thawng Chin Thang T.P.C., B.Fr.S., Consulting Editor, R. Vung Suan, MBBS. (Final) Editor, Khat Suan, I. B.Sc. (For) ih Zomi mimuan teng a paa hi.; Tua bang mah in, 1956-57 kum ciang dong “ZANGKONG ZO SANGNAUPANGTE PAWLPI” mah naci lai uhhi. Consulting Editor: Dr. R Vung Swan M.B.,B.S; Editor: S.P. Vung Cin Thang B.A.Ed. (Fl.Yr.); Associate Edito: Thawng Do Zam I.Sc. Sr.
3. 1953 ma-in ZOLAI ah ZOMI kizang:
1925 kumin Zongeina Kam Hau Upadi laibu ci-in Pilot in agelh mu kha ngei dingin hong um ing. 1948 kum a Zo Education Board pen athupi mahmah TECI khat ahi hi. Zo leh Zomi ah ibuai loh ding thupi hi. Tua hi a, ZO izang zongin ZOMI izang zongin kisang thei kim hi. Amite Zomi, apau Zopau,alai Zolai icih loh bang cithei tuan ding ihiam? Ih gawmnop leh gawmin ikhennop leh zong khen leng akhiatna kibang hi. Ahi zongin tu laitakin ZO deih diakte in CHIN hi zaw hang, Zomi hi kei hang cih thu hangin ZO leh ZOMI akikhen suak hi. Tua ahih leh, thu khat peuhpeuh pen aman a aman kei zongin mi tamzawte cih lam ah mapang khawm leng mailam lem zaw lo ding hiam? KEI CIH AMAN PEN HI ci-in kuamah tawh kipawl thei kei leng, bang aphattuamna om ding hiam?
Tu tadih, Zomi movement akhial aman lo ahiphial zongin tu laitak ei kampau kitheite sung ah asang thei leh apaipih itamzaw hi. Akhialh leh zong tu leh tu a khel theih ahih nai pak loh manin kipawlphot-in nidang ciangin Zomi state or Zogam kumpi ineih ciangin no pawl apilte mah kimutuahsakin LAIMAL ZATZIA kikum a, hih laimal kizang ta hi cih ikumpi tangkona tawh izat ciangin aman pen kizang thei lua peuhmah ding hi. Tu laitak a, movement khat ipai laitakin anawngkaisak lel dingin atawmzaw in ilangpan hangin igim itawlna tawh kiman lo zaw hi. Sia KK Thang: “ZOMI” cih kammal (Terminology) ih minam’ min dingin officialy aa, kizat na te in, anuai aa bang a hihi.
Plain Chin, Hill Chin, Kuki, Mizo, Thado etc.. minamkee khempeuh in, “ZO” (Jo,Yo,) pen ih generic name hi cii in saangkiim thei hi. “Mi” pen mihing “Human being” hi aa, tua tegel gawmin, ”Zomi” “Zopeople” cih ih minam min dingin na saangthei u hi. A taktak in, eimi te sangin, minam dangte in “ZO” na zangh/pom zaw uh hi. A mimal min nangawn ah na zangh uh hi. Gtn: Zo Tum Hmung (Lai Tum Hmung ), Zo Bawi (Laimi Bawi), Zo Ram Thang (Mizo Ram Thang) cilo uhhi. Ei mite’n ei phuah tawm (Gtn: Zo Khual, Zo Khup) cih simlo ihpu ihpa hong phuah sak min ah “Zo” tawh kipan min nangawn ih nei kei hi. “Zo” tawh kipan numei’ min tezong a tappih min tawpna “Zo” ahih hang ahihi. Banghang in, amau minam dang te in, “ZO” or “ZOMI” deihlo ih ci thei hiam?
1948 kum in, United Manipur Joumi organisation (1948) [later United Zomi Organisation (1958)] ci in “Joumi” or “Zomi” cih kammal na kizang masa pen hi. Given the incresing vernacularisation of clan and politics since the mid-1940s and 1950s, this argument is refuted by patterns of mobilisation. The formation of clan-based dialectal organisations like the Vaiphei National Organisation(1944)……… United Manipur Joumi Organisation (1948) [Later United Zomi Organisation (1958)]. (Rethiking ‘tribe’ identities: by Proff. Dr. Kham Khan Suan Hausing.)1953 kum ciangin, Rev. S.T. Hau Go hanciam in, Chin Special Division (Now Chin State) buppi, Kalay – Kabaw Valley, Tamu Valley aom Chin te, Kuki, Thahdo mite khempeuh in ih minam min, ih true identity “ZOMI” na saangthei kim uh aa, “ZOMI BAPTIST CONVENTION (ZBC)” na phuan uhhi.
1958 kum in, Tedim khua ah pilsinna sang khat kiphuan aa, “Zomi Baptist Academy (ZBA)” min naphuak hi.1966 kum ciangin, Zangkung ah University/ college sang kah Zomi sangnaupang te in, kipawlna khat phuan uh aa, “Zangkung Zomi Siamsin kipawlna” na ci uhhi.1972 kum pawl aa kipuahpha, ih Zolai Simbu sungah “ Z = ZOMI TE HANLUNGCIAM KHANGTO DIAM” ci-in, primary sangnaupang pan kisinsak pah a hih man’in, khangthak naupang te a kipan ih minam min “ZOMI” hi cih ahilh hilh ii hi gige hi. Tuciang ih sinsak nawnlo pen, ih ngaihsun khialhna khat hi.
1962 kum Revolutionary Council hong kah ciang 1962 July 7 ni in, Revolutionary Council kumpi deihloha lungphona nei sangnaupang teng kaplum ziahzaih in, Students Union Hall zong Dynamite tawh kap kham hi. Students Union zong hong beisak hi. 1964 kum Union Day (Feb 12, 1964) ni in, ethnic groups (Taizinta) sangnaupang te ading in, “Literature and Culture Sub Committee” kici sangnaupang kipawlna phuat khuan hong kipia hi. Rangoon University Chin sangnaupang te in zong, “Chin Students’ Literature and Culture Sub Committee” hong phuan hi. Tua hun akipan, University sangnaupangte maakaih natawh “Chin National Day” hong kibawl kik ahihi. Tua hun aa kipan, Rangoon University Chin sangnaupang te in, Chin National Day Banner atdan ding ki thukimna kinei zolo ahih ciang in, kumkhat “Zo Minam Ni” or “Zomi Nam Ni” koi zaw in ki-at lian’ cih ka ciapteh theinawnlo hang in, Zopau in ki-at hi. A kum kik ciang in, “Lai Phunpi Ni” cii in, Lai-pau in ki-at leuleu aa, kumsim in kikhelsak uh ahih man’ in, sangnaupang te’n kisaang kim thei lel hi.
4. Code 914 tawh kisai:
Hih code ah gelh kei thei leng ahoih mahmah ding ahi hi. Ahi zongin GZA khawmpi 2014 ah Zomite in akibangin code khat ah gelh khawm ni icih ciangin 914 cide lo adang om lo hi. Zo code ah gelh ding phal lo uh, Tedim in lah ahuam loh tampi om, Guite code ah kithei lo, Saizang code zong hithei lo, ivekpi a igelh kim theih nading kikupna ah code 135 a om nailote koi ah gelh ding ihiam cih tua hun lai a Lahwahkah mangpi U Khin Yi akidot ciangin hih 135 ah a om nai lo peuhmah, gamdangmi ahi a, Kawlgammi ahi zongin 914 code ah na gelh un, ahun ciangin ami phazah leh anam phazah tawh hong kipulak ding hi cih thu hangin 914 code ah akigelh ngeingai ahi hi. Kei leuleu zong, nang bangin GZA khawmpi masiah 914 – Zomi icih leh zong 914 – Zomi (Chin) ci tektek leng, Chin hong kicite Zomi hi cihna kilang ding hi aci ka hi hi.
Ahi zongin iminambup kithutuah nadingin 914 – ZOMI cih lian bek gelh ni cih thukimna hangin kician takin agelh ka hi hi. Tua bang a akigelh ciangin kei bang a dik asa pha lo leh agelh nuam lo om a, ahi zongin minam kithutuah nading ahih leh ci-in akbiangin agelh tamzaw hi cih upmawh hi. Banghangin tudong kitelkhia nai lo hiam cih pen MPte mawhna hizen zen lo a, kumpi in tangko nai lo ahih man bek ahi hi. Ei khat leh khat kimawhsak nading om lo hi. En, itavuan izo a, kumpite in zo nai lo hi. Hih na kammal zat thupisa ing.
Sia KK Thang: “ZOMI” cih kammal pen tuhun ciangin ih “MINAM MIN” ding in ih saangtheih leh ih pomkim ciat kammal ahihi. Tua hangin eite “ZOMI” ih kicii hi. Tu khanghun ciangin ih minam min “ZOMI” cih pen, Kawlgam, Vaigam, a om eimi mimal kim phial in ih saangthei aa, zong ihdeihpen ih minam min ahi hi. “ZOMI” cih kammal (Terminology) ih minam’ min dingin officialy aa, kizat na te in, anuai aa bang a hihi. Plain Chin, Hill Chin, Kuki, Mizo, Thado etc.. minamkee khempeuh in, “ZO” (Jo,Yo,) pen ih generic name hi cii in saangkiim thei hi. “Mi” pen mihing “Human being” hi aa, tua tegel gawmin, ”Zomi” “Zopeople” cih ih minam min dingin na saangthei uhhi. A taktak in, eimi te sangin, minam dangte in “ZO” na zangh/pom zaw uh hi. A mimal min nangawn ah na zangh uh hi. Gtn: Zo Tum Hmung (Lai Tum Hmung ), Zo Bawi (Laimi Bawi), Zo Ram Thang (Mizo Ram Thang) cilo uhhi. Ei mite’n ei phuah tawm (Gtn: Zo Khual, Zo Khup) cih simlo ihpu ihpa hong phuah sak min ah “Zo” tawh kipan min nangawn ih nei kei hi. “Zo” tawh kipan numei’ min tezong a tappih min tawpna “Zo” ahih hang ahihi.
Banghang in, amau minam dang te in, “ZO” or “ZOMI” deihlo ih ci thei hiam? 1948 kum in, United Manipur Joumi organisation (1948) [later United Zomi Organisation (1958)] ci in “Joumi” or “Zomi” cih kammal na kizang masa pen hi. Given the incresing vernacularisation of clan and politics since the mid-1940s and 1950s, this argument is refuted by patterns of mobilisation. The formation of clan-based dialectal organisations like the Vaiphei National Organisation(1944)……… United Manipur Joumi Organisation (1948) [Later United Zomi Organisation (1958)]. (Rethiking ‘tribe’ identities: by Proff. Dr. Kham Khan Suan Hausing.) 1953 kum ciangin, Rev. S.T. Hau Go hanciam in, Chin Special Division (Now Chin State) buppi, Kalay – Kabaw Valley, Tamu Valley aom Chin te, Kuki, Thahdo mite khempeuh in ih minam min, ih true identity “ZOMI” na saangthei kim uh aa, “ZOMI BAPTIST CONVENTION (ZBC)” na phuan uhhi.1958 kum in, Tedim khua ah pilsinna sang khat kiphuan aa, “Zomi Baptist Academy (ZBA)” min naphuak hi.1966 kum ciangin, Zangkung ah University/ college sang kah Zomi sangnaupang te in, kipawlna khat phuan uh aa, “Zangkung Zomi Siamsin kipawlna” na ci uhhi. 1972 kum pawl aa kipuahpha, ih Zolai Simbu sungah “ Z = ZOMI TE HANLUNGCIAM KHANGTO DIAM” ci-in, primary sangnaupang pan kisinsak pah a hih man’in, khangthak naupang te a kipan ih minam min “ZOMI” hi cih ahilh hilh ii hi gige hi. Tuciang ih sinsak nawnlo pen, ih ngaihsun khialhna khat hi.
5. Zomi Siamsinte ZOMI Kammal zatna:
Zomi Siamsin makai masate thupi ka sa hi. Dr Thuam Khan Suan leh Pa Hang Khan Khaite zahtakna ipia hi. Tun zong CHIN anial hi kei a, imin taktak ZOMI hizaw hi acite ihi hi. Hih tangthute zong thupisa ing. ZO MINAM NI or ZOMI NAM NI koi man zaw hiam cih tawh kisai-in sauveipi ikinial thei ding hi. Aman zaw bel om thei hi. Ahi zongin 1981 kum pekin ZOMI PHUNPI NI cih zang khin ihih leh ZO MINAM NI hi lo a, ZOMI NAM NI mah azang khinkhin ihizaw hi. Man leh khial ah idin hangin ithuzon nop man bek hi a, azangte in zangzang khin ahih manin tu amah izat tottoh ding hilel ding hi.
Sia KK Thang: 1962 kum Revolutionary Council hong kah ciang 1962 July 7 ni in, Revolutionary Council kumpi deihloha lungphona nei sangnaupang teng kaplum ziahzaih in, Students Union Hall zong Dynamite tawh kap kham hi. Students Union zong hong beisak hi. 1964 kum Union Day (Feb 12, 1964) ni in, ethnic groups (Taizinta) sangnaupang te ading in, “Literature and Culture Sub Committee” kici sangnaupang kipawlna phuat khuan hong kipia hi. Rangoon University Chin sangnaupang te in zong, “Chin Students’ Literature and Culture Sub Committee” hong phuan hi.
1981 kum pawl in, Rangoon Regional College aa, ei Zomi sangnaupang maakai Thuam Khan Suan B.D.S leh Hang Khan Khai @ E Khai te in, tanglai pek a kithum ngeilo Chin National Day Banner at dan (Zomi Nam Ni leh Lai Phunpi Ni) tawh ih kitawt tawt sang ci in, Chin State Myonee dang sangnaupang maakai te na’zol (Sizung) in, Chin National Day Banner ah, ei Zolai lah paa ding a mau lai zong a paa ding ci in, “ZOMI PHUNPI NI” ci in na at uh hi. Namdang sangnaupang te in zong ih minam min “ZOMI” a sangthei na higige uh hi. Bek thamlo in, Chin State sung aa om namdang sang naupang teng kilungtuak tak in, 1982 kum Phunom khua aa kibawl, “Khuado Pawi” bang vasim khawm ngeingai uhhi. Namdang mi Haka, Falam, Matu, Mindat etc.. sangnaupang te in, tuhun zah in “ZOMI” cih kammal zadahlo uh hi.
6. ZRO:
ZRO tawh kisai kei muhna ah banghangin ZRO (Mizo makaih) leh ZRO (Zomi) makaih om hiam icih ciangin movemnet kibang ahih hangin Mizotong leh Zopau zat ding – common language vai hang hi cih kigalmuh thei hi. Tua khit ciangin ingaihsutna leh igeelna kibang kei leh ingimna akibang ZOLAND or ZOGAM or ZORAM ahiphial zongin ituamtat ciat mah kul ding hi. Vangam tun ding zong PAWLPI ! bek hileng ahilel ding hiven, itelna, isanzia leh ikalsuan nopzia kibang lo ahih manin pawlpi aka tampi I om tawh kibangin ZORO lrh ZRO tupna kibang, sepnopzia kibang lo hi ci-in isansiam ding thupi ding hi. Mizote in zong India a amau state pen Mizoram ci uh a, Myanmar – India agenop uh ciangin ZORAM mah ci tangtang uhi. Hih thute na gelhte zong thupi ka sa hi.
Sia KK Thang: 1988, May 19-21 sungin Champhai khua-ah FIRST WORLD ZOMI CONVENTION ON RE-UNIFICATION khawmpi kibawlin, Kawlgam, Manipur, Mizoram leh mun tuamtuam pan mi tul tampi in siim hi. Hih khawmpi panin Zo minam bup kipawlna ding ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZORO) hong piang hi. Hih khawmpi leh kipawlna vai a hawm leh a thusapite pen 1972, January 21 ni aa Manipur, Daizang khua-a kiphuh, Pu T. Gougin leh Pu S. Thang Khan Gin ngaihte-te makaih ZOMI NATIONAL CONGRESS (ZNC) party leh Mizoramah a diakin Pu Brig. Thenphunga Sailo makaih PEOPLE’S CONFERENCE (PC) party ahihi. (J. Thang Lian Pau, editor Zolawta, February 20, 1998). 1993, April 9 ni-in Kachin gam, Phupian khua-ah pawl khat hong piang leuleu a, tua pen ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZRO) mah hi leuleu in, Pu Khai Za Song Guite alias K.Guite in President panmun lenin, makaih hi. 1997, July kha in Yangon University kah Zomi Siamsin khangno 20 val in “Zoheisa Unit” ci-in sisan tawh kiciamin phut uh a, ZRO sungah lutin panmun tuamtuam lenin hong kalsuan uh hi. Pu Khai Za Song Guite zawh ciangin Kawlgam galkap mangpi Lt. Col. Hang Khaw Lian (Capt. Mang Tung Nung’ tapa) in ZRO President panmun tawm vei len pak hi. 1997 kum Pu Thang Lian Pau (Tonzang MP) ZRO President tu dong sem suak hi. (J. Thang Lian Pau, Zolawkta)
7. Chin leh Zomi kikhen sitsetna:
Gam 3na ipai pen Zomi leh Chin kikhen sitetna hi cileng kikhial lo ding hi. Tua ahih manin Chin state ah i om hangin Chinmi kihi lo hi cih pen gamdang tungte tungtawn ahi zongin, igam ilei zil ahi zongin nang cih bang hi zenzen lo a, CHIN sung ah bangmah quata ingah loh ciangin hizah a hong kideidan ahih leh ci a minam makaite amapang ahi uhi cih kei telna hi.
CHIN pen Chin state ah I om laisiah kinial thei lo a, ahi zongin Chinmi cih bel ihih lohna kigen thei hi. Gentehna: Shan state ah Shan, Pao, Palawng, Wa, Kokang om a, Pao minamte pen Shan state ah om ahih manin Shanmi hi kici thei lo hi. Shan state sung a om Pao minam hi kici bek hi. Ei zong Chin state sung a om ZOMITE ihi hi. Chinmi – Chin lumyo hong kicih leh ihih kei leh HI KEI UNG kici thei hi. HIKEI taleng HIMAH UH THE cih teitei om thei nawn lo hi.
Pasian hehpihna tawh Ethnic Affairs Office a om ciangin imin mai ah U, Daw, Mg, Ma cihte tangin ei zat ngei Lia, Tg, Nu, Pa, Pi, Pu kizang thei ta hi cih iza hi. Minam min zong asawt loin kizang thei ta ding hi cih igalmuhna igen hi. Sia KK Thang: 1997 kum March ni 9 ni in, “ZOMI” misuang kipawlna, “Zomi Innkuan Singapore” Singapore khuapi ah na kiphuan khia hi. 2006 kum in “ZOMI” minsuang “Zomi Association of Malaysia” Malaysia gam ah kiphuan hi. Tu in leitung bup mun khempeuh phial ah “ZOMI” misuang kipawlna te om zo hi. 1995 kum ciang in, Zomi a kici phadeuh pawl in, kum 40 val “ZOMI” minam min kiptak aa kizangsa “Zomi Baptist Convention” ‘ZBC’ pan ih tai khia hi.
Chin State buppi leh Kalay Kabaw Valley pan, Kawlte leh Mikaang te’n “Chin” ci aa hong sap minam (Lai, Laimi, Chomi, Zomi, Kuki, Thahdo, …) in a san’ theihsa “ZOMI” pen Tedim leh Tonzang myonee ading in, “Zomi Baptist Convention Myanmar” ‘ZBCM’ phuan in ih neusek suk hi. Siyin Region Baptist Association, Zo Baptist Association, Kabaw Valley Baptist Association, Kuki Chin Baptist Association, te in hong pawmlo lai khemawk hi. Tedim Association of Baptist mitawh Tedim gam leitaw lam aom eimi pawlkhat ZBC ah sul na hei ki leuleu. Zomi teng sial-ek den bangin ih kikhenthaang hi. “ZBCM” in Zomi te biakna hi aa, “ZBCM” pawl a hilo peuhmah “ZOMI” hilo, “ZOMI” langpang hi ci-in, numei naupang te telkhialh zahdong dingin a gen, makai thuhilhsia pawl khat om mawk hi. Zomi Tuiphum pawlpi sung veve ah ei leh ei ih kigal bawl hi.
8. Zomi neusek cih vai:
Zomi neusek vai tawh kisai-in ei neusek hi lo hi aci ka hi hi. Pu Lian Uk in acih hangin Zomi sangin CHIN liansak nuam zaw ahih manin eite in ikep kei leh kua in kem ding hiam cih ingaihsut ding kisam hi. Sia KK Thang: Khatvei lai in-ah, U Lian Uk B.A, LL.B Thantlang MP in, a lai-at na khat ah, no Tedim te in “ZO or ZOMI” unn (or) aituam bawl (Monopolized) lua uhteh cih hi ci-in Dr. Suang Za Dong (Austrilai) in hong gen ngei hi. Hih lua hi. Ei lam mi (Tedim, Tonzang) teng in, “ZOMI” minam min pen ih unn nuam, ih aituambawl lua kha mah hi. “ZOMI” ih nausek suksuk hi. 1990 kum ciangin, Zomi te movement ding in leh Kawlgambup kitelna ah, mee kuang lui nading in, “Zomi National Congress” ih phuan hi. “ZOMI” cih minam min pen ei ading bek in ih neusek leuleu hi. 1990 kum Kawlgam kitel na ah, ZNC min tawh kuang kilui aa, Tedim ah MP mun khat, Tonzang ah M.P. munkhat kingah hi.
1993 kum ciangin Tedim, Tonzang leh Lamka gam aom Zomi pawlkhat kipawlna, “ZOMI RE-UNIFICATION ORGANISATION (ZRO)” ih phuan leuleu aa, 1988 May kha aa ki phuansa, Zo minamcin kipawlna, “ZOMI RE-UNFICATION ORGANISATION (ZORO)” tawh kipawl lo in, “ZOMI” ihki neusek suksuk leuleu hi. Hun khat sung India lam aom ih saanggam, Paite, Simte, Zo etc. tawh zong khut kilen in kalsuan khawm himah leh 2018-19 kum lam a kipan, makai te kilemlo na hang in, Paite bang in “ZOMI” cih minam min hong saang zonawnlo zawsawp hi. Ih Zomi makai te in, Zomi unn (monopolized) nuam lua ih hih kha keitam cih huai hi.
9. Biakna makaite in Zomi neusek hi cih thu:
Hih thu tawh kisai-in ZBCM pen Tonzang, Cikh leh Teizang kualte makaih hi zenzen lo a, TBA makaite vaihawmna hiteng in azui liailiai hibek hi. Tangthu pen ahi bangin gelh ding ahi hi. Deihkaih leh deihlohte tangthu phiat cih bang om thei lo hi. Nidangin ZBC in Chin state leh Kalay Kabaw huam zo a, tuhun ciangin CBC in Tedim, Tonzang, Cikha huam zo lo, Kalay Kabaw ah eimite hong huam zo lo veve hi. CBC sangin ZBC in zaihuam zaw hi. Ahi zongin Z pen C tawh alaih nuamin 1980 kim panin akipat ciangin Zomi Makai masate in na len cinten a, ZBC nuai ah CCOC akiphuat ciangin C deihte vaihawmna alang phial hong hita ahih manin khatvei ZBC khenpi 3 kisuah ding, ZBC pen zbcm ci ding, BWA direct zom ding cih ging ngei a, VOTE tang 1 bek tawh KIKHEN NAI KEI NI cih hibek a, ilungsim kikhen khin hi. Tua hunin na kikhenin ZBCM ah na kipua hileh HITENG ihi zelzul kei mah ding hi.
Ahi zongin Z pen C tawh khel loh phamawh hi acite in 1995 kumin panmun atuh ciangin ei ZOMI akemte in bangbang hita leh, ilawmte in Z pen C tawh laih nuam a, hanciam lua ahih manin GS dem ni, ingah leh Z akem zo lai hi ding, ingah kei leh ilawmte in khel veve ding ahih manin ei Z kemcing dingin kisa khia mai hi cih tawh THU 2 tawh akigingsa a akuan uh hi a, Plan A alem loh ciangin Plan B tawh TBA makaihna tawh avaihawm ahi hi. TBA in ZBC zumpi ah asem Sia Ci Cin leh Sia GK Khual – Tedim, Tonzang ahuamkim dingin kiseh hi a, tulai ZBCMte vaihawmna hi lozaw a, TBA vaihawmna kizuizui hi icih thu ahi hi.
Tu-in TBA zong mawhsaksak nawn kei ni. Apiangte apiang bang hi a, tangthu man lopi, ahilopi igen khak zel ciangin akidawng kha zel ihi hi. Bangbang hita leh Biakna makaite in Zomi neusek hi icih pen hilozaw a, BIAKNA MAKAITE IN ZOMI NA KEMCING HI cih lam ah ilungsim ihei ding hizaw hi. Sia KK Thang: 1993 leh 1994 kum sungin TBA makaite sizungzi pai uh a, TBA makaihna peuhpeuh zui ni acite TBA in anusiat ciangin akikhen kha bek ihi. 1995 kum ciang in, Zomi a kici phadeuh pawl in, kum 40 val “ZOMI” minam min kiptak aa kizangsa “Zomi Baptist Convention” ‘ZBC’ pan ih tai khia hi.
Chin State buppi leh Kalay Kabaw Valley pan, Kawlte leh Mikaang te’n “Chin” ci aa hong sap minam (Lai, Laimi, Chomi, Zomi, Kuki, Thahdo, …) in a san’ theihsa “ZOMI” pen Tedim leh Tonzang myonee ading in, “Zomi Baptist Convention Myanmar” ‘ZBCM’ phuan in ih neusek suk hi. Siyin Region Baptist Association, Zo Baptist Association, Kabaw Valley Baptist Association, Kuki Chin Baptist Association, te in hong pawmlo lai khemawk hi. Tedim Association of Baptist mitawh Tedim gam leitaw lam aom eimi pawlkhat ZBC ah sul na hei ki leuleu. Zomi teng sial-ek den bangin ih kikhenthaang hi. “ZBCM” in Zomi te biakna hi aa, “ZBCM” pawl a hilo peuhmah “ZOMI” hilo, “ZOMI” langpang hi ci-in, numei naupang te telkhialh zahdong dingin a gen, makai thuhilhsia pawl khat om mawk hi. Zomi Tuiphum pawlpi sung veve ah ei leh ei ih kigal bawl hi. Tonzang myonee Tonzang Baptist Association leh Tedim myonee pan Meitei gungal kual Teizang kampau pawl khat, ZBCM hong aituam bawl leuleu uh aa, ih Kawlgam sung
10. Zomi leh Party:
Kawlgam tangthu ah alamdangin Zomi party ZNC – 1990 MP 2 leh ZCD – 2015 MP 6 ngah ngei hi. Zomi party hangin Myanmar Innpi ah Zomi hong kithei, hong kilo hi kei leh ZOMI min akilawh nading om lo hi. 2010 kiteel kumin Zomi party ding lo a, Chin party in MP tam khop ngah ahih manin CHIN min bekbek kum 5 (2010 – 2015) sung kilo a, ZOMI min kilo kha ngei lo hi. 2015 kiteel ciangin Pasian in thukawng hong heisakin CHIN party tampite in MP khatbeek ngah lo uh a, Zomi party ZCD in MP 6 angah ciangin INNPI ah CHIN min tawh lut loin ZOMI min kilolo kha bilbel hi kei leh ZOMI min akiselcip mang ding ahi hi. Tua ahih manin Zomi party I om pen nakpi takin hamphat huai leh MINAM KEPNA kician mahmah khat ahi hi.
Ahi zongin, Party akici khempeuh in amau VOTE ngah nading tawh akisap leh atak leh KHEM tawh VOTE ngah ding hanciam thei uh a, angah ciangin asepsak zong om thei sam hi. Tua ahih manin party politics pen muanhuai – thuneihna power hinapi, kimuanngam nading om lo hi. Party member pen kitai kawikawi thei hi. ZCD mi khat zong maipha ngah akisak kei leh party dang ah tai thei lel hi. NLD sung ah KUANGLUI ding angah lote party dang ah ataitai hilel hi. Party politics ahoihna om a, amuan huai lohna zong om hi. Akikhel thei lo leh akipelh thei lo bel MINAM POLITICS ahi hi. Eitegel isanzia akibat loh hangin ZOMI focus mah ihi veve hi.
Sia KK Thang: 2005 kim pawl in, Zomi Movement, Zomi National Congress pan in, nai-ngan-ye party “Zomi Congress for Democracy” ci in a min ih khek leu leu hi. Zomi manbup vai ZNC’ Zomi Movement pen Political Party ZCD ah ih neu sek suk lailai hi. 2015 kum Kawlgam bup kitelpi ciang in, ih maakai pawlkhat in, ZCD party in ih Zomi minam party hi, ZCD mee (Vote) pialo te, ZOMI hilo, ZOMI deihlo te, ZOMI langpang te hi hong ci lanlan leuleu hi. Gamdang aom teng bang in, innlam aom a innkuanpih te kiangah ZCD mee napiak kei uhleh sum hong khak nawnlo ding hi ung ci in, ih vau/tawng zawzen hi. Hih thu te in, eimi sung mahmah ah ih minam ZOMI ih neusek na bek thamlo in, kikhenkhap nading atawsawn sawn ih hi gige hi.
11. ZBCM leh ZBCA vai:
Zomite khenkham lo hi. Akikhenkhamsa, akiphawk kha lo, akhasia mahmahte akaikhawm hizaw hi. Kei theihna ah 2012, USA kong pai kum hi a, USA ah TUiphum kipawlna khat beek om nai lo hi. ZBCA zong pawlpi 4 bek tawh kipan hi a, anung ciangin hong khang toto hi bilbel mah hi. Kei hong zin ma a ZBCA piang nai lo ahih manin Zomi Tuiphum leh adang pawlpite zong meltheih vai a contact a hong piak uh leh hunpi kingah hibek a, Zomi kipawlna kici pen ZIUSA bek akicianin om pan hi. Tua ahih manin ZBCA in USA tuiphum pawlpite hong khemkham hi zenzen lo ding hi cih kei muhna hi. Ahi zongin pawlpi vai bel akikhen akisia zong om tham ding hi.
Sia KK Thang: 2018 kum ciangin, Baptist World Alliance (BWA) ah member ngah thei nading in, ZBCM maakai te in, Zomi Baptist Churches of America (ZBCA) hong phuan khia uhhi. U.S.A gam sung khuapi khuaneu te ah hong zin kawikawi in, Tuiphun pawlpi Thu-um saa te sungpan in ZBCA pawlpi 40 val hong phuankhia uh aa, U.S.A gamsung aom Tuiphum Zomi te hong khenkham lailai uhhi. ZOMI te bangci kipum khat thei nawnta ding?
12. Covid – 19 ah Zomite ipankhopna thupi:
Ih veng ipamte in ami asa a hong thalnial mawk uh ciangin Zomite Covid – 19 ah ikipumkhat a, tu-in kumpi lam panin zong hong phawk ta uh a, hong kinawlkhina zong kumpi lamte in thei ta hi. Nang cih bang hisam lo hi. Hun khat lai-in Chin leh igamveng Falam, Kalay in zong hong hehpih buang ding hi cih lam-etna lianpi ineih laitakin Tedim khua pan OR Zomi hong kinial ciangin ilawmte thupi asa pawlkhatte zong ei leh eimah ikikhual kul, ikikep kul hi cih kithei ta ahih manin kipang khawm a, media zong akisam bangbangin kikhah khawm ahih manin iveng ipamte in zong hong theih nawn het lo ding zahin ikipumkhatna hong muh ciangin nidang a hong lipkhap leh hong nialte patau kik uh a, apau uh iza nawn pha kei hi. Atak takin THATHANG (force) nangawn zang ding ci-in akithawi uh hi a, ei zong akiging veve hi.
Sia KK Thang: 2020 kum March kha ciang in, Pandemic Coronavirus positive Kaptel khua ah hong kimu khia hi. Kawlgam bup linglawng hi. Tua natna nei Kawlgam ah hong tamsemsem aa, natna ngah te aamau State or Taing Detahgyi Khazai (District) zato ah kipuak hi. Ei cina zong tua thukhun zui in Falam Zato pi ah puak ding ahihi. A hih hangin, aamau Amyothar Hlutdaw M.P pa U Zung Hlei Thang in, Tedim cina pa’ Falam Zatopi ah apuak loh nading tungsiah ah, amaa power zang in official lai na tin pah hi. COVID 19 cina te Falam ah kipuaklo pah hi. Kawlpi khua ah Kawlte; 8888 makaite, Kawlmi kipawlna atuamtuam te in zong, Zomi COVID 19 cina te, Kawlpi Zato a puakloh nading tungsiah ah lai natin khin zawzen hi. Paulap ding thugil a muh uh ciang aa hongnial (Denial) kineih uh hi a, nidang lai pek in, “ZOMI” te ki ultung saklua hong kisaa uh hang in, hong mudah, hongdeihlo honggalbawl, (Prejudice) hongsimmawh hongneu-etna (Contempt) khin-uh na hi gige zaw hi.
Tua kawmkal ah eimi te, Naiganyee Party,Tapidaw Biakna tuamtuam in ih kikhen sawnsawn lai hi. Kua mah in ZOMI te hong kihta nawnlo hi. ZOMI’ Naiganyee Party; ZCD, USDP, NLD M.P te in, Falam or Kawlpi Zato ah cina hong puak sak zaw ding maw? Or Tedim Zato ah a’kisam zatui zahaa, PPE, vanzat te leh 24 hr electric mei Generator hat khat amanlang thei penpen in hong puak zaw ding na hi uh hiam? cih, Naingandaw ah pangkhawm in lai khat ih at phah ding hizaw hi. ZCD M.P tengin Vice President (1) tung minthuh in lai ih tin aa, USDP, NLD party dangte ih zawn kei ta lailai hi. M.P te koi ah om na hi uh hiam? “Mipi deihna bawl zolo kahih man’un lau in kabu uh hi” hong ci kei zaw unla, “Hiah om ing ZOMI aw hong sawl un, Kei kapai ding hi!” hong ci zaw un. Na kuangluii na (Constituency) mipi in hong lam-et hi. 2020 kum kitelpi ciang in, a’ gahlo hiang khempeuh te kisatan ding aa, mee kipialo ding hi, na kuangluii na mipi te in ci hi.
13. ZOMI mah Kiplet Dih Ni
Banghangin ZOMI MAH KIPLET DIH NI ci ka hiam cih leh ei Zo mite OR Zomite kipawlna minte pen ZO cih lian sangin ZOMI cih min atamzaw kizang hi. Banghanghiam cih leh ZO icihte sung ah MI maw, GANHING maw, Singkung lopa maw, leitang maw cih akitel nadingin ZO leh MI mah igawm tektek ciangin kician pan hi. Nang cih bangin ZOMI om kei, ZO zang ni cileng ko lam ah ZO pen BUH kiciin theihlohna, gam hoih khollte ZO ka ci uhi. Tua ahih manin mihing hi ding maw, leitang mun hi ding cih itel nadingin ei tu laitak kampau kitelte in ZOMI ci tangtang leng itelpan se hi. Nidangin a om leh a om lo cih sangin tu dinmun ah itelna leh isankim theih thupi hi.
Kawlgam zong en, KAWLGAM icih hangin amau kici lo, BAMA or MYANMAR kici a, BAMA pen man sa lo ahih manin MYANMAR tawh nang cih dan leh ZOMI pen 1953 kumin Official takin kizang pan hi icih leh zong Kawlte in BAMA panin MYANMAR akhel uh 2000 khit hipan a, HIKEI aci kuamah om lo, leitungbup in MYANMAR cipah lel uhi. Ahi zongin ei pawlkhatte bangin akhel nuam hetlo, ahi teltal gam khat om a, USA in tu dongin BURMA, RANGOON zanglai se uh a, ei kumpite in KHEL TEITEI UN cise lo ahi tam maw, zangzang lel uhi. Ei zong ZOMI bel Official a izat hiven cin, ei mun ah ZO….. MI ci-in kihal takin igelh zongin akhiatna kilamdang lo hi. Ka cihnopna ah tua tawh buaitak hinawn lo hi.
Azenzenin Mizo leh Chin tawh kihoin ZO bek zang ni hong cih leh tua hun ciangin ithukim taktak leh zang mah ni ei zong ci thei veve lo ding ihiam? Tu laitakin MIZO movement in State leh Rights tampi angah bangin ei zong ZOMI MOVEMENT tawh apai ihiphot tadih hi. MIZO movement hat lai-in ei Zomiate in GALHANG ci-in igen gen PU TUN KHO PUM pen ko khuate hi cileng zong kikhial lo ding hi. PU TK Pum in Mizo movement nasia mahamh kim lai, MIZO ahi lo min khat tawh akalsuan ciangin THAT mawk uhi. Man leh man lo cih om lo, movement leh mimal ahat atamzawte thuthu a apai hiphot tadih hi cih kei muhna hi.
Tua ahih manin ZOMI MOVEMENT mah tawh kalsuan khawm liailiai phot ni cih kei hong zotna hi. Sia KK Thang: “ZOMI” cih kammal pen tuhun ciangin ih “MINAM MIN” ding in ih saangtheih leh ih pomkim ciat kammal ahihi. Tua hangin eite “ZOMI” ih kicii hi. Tu khanghun ciangin ih minam min “ZOMI” cih pen, Kawlgam, Vaigam, a om eimi mimal kim phial in ih saangthei aa, zong ihdeihpen ih minam min ahi hi.
14. Kipumkhat Hun
Tua ahihciang ei “ZOMI” sung mahmah ah “ZOMI” neusek suksuk nawnlo in, kipumkhat aa, vai khat pepeuh (Any Cause) ah ihpankhoptheih ding, ih kipumkhat ding khuahun in honsawl hong ngen ta hi cih phawkciat ni! Atawpna kibang ihih manin bangmah kong gelh beh nawn kei hi. Tangthu ah imawhsakte atangthu man taktak thei leng kimawhsak ding hilo ahihna leh mapankhop ding ahihna iphawk thei ding hi. “UNITED WE ARE INVINCIBLE; UNITED WE THRIVE” Ih veina bang kihopsawnna ah, Lang K Khai Thomte Zomi Literature & Culture Association Kalaymyo, Myanmar 30 April 2020
Comment piaknop aomleh...